จงใช้สมมุติดั่งนิ้วที่ชี้ดวงจันทร์
ในบทความก่อนๆ ได้อุปมาว่าธรรมะเหมือนนิ้วที่ชี้ดวงจันทร์ หาใช่ดวงจันทร์ไม่ ธรรมะมิใช่สัจธรรม แต่เพื่อชี้แนะปวงสัตว์ให้เห็นดวงจันทร์จำต้องมีธรรมะ ในบทความนี้จะขออธิบายเรื่องสมมุติต่างๆ ที่แท้แล้วก็เป็นดั่งนิ้วที่ชี้ดวงจันทร์อยู่แล้วเช่นกัน เพียงแต่ไร้คำอธิบายของศาสดา แต่เราสามารถพิจารณาได้ดังต่อไปนี้ ๑ สมมุติธรรมล้วนมีสัจธรรมเ ป็นแก่นแท้? สมมุติธรรมทุกอย่างล้วนมีสัจธรรมเป็นแก่นแท้อยู่ภายในทั้งสิ้น ( มีเปลือกย่อมมีแก่น มีแก่นย่อมมีเปลือก ) เป็นธรรมดา ทว่า สัตว์ทั้งหลายไม่มีญาณหยั่งรู้ขั้นสูง ไม่มีสติปัญญาดีอย่างพระพุทธเจ้า จะอาศัยสมมุติเหล่านี้แล้วตรัสรู้เอง “คงหามิได้” ดังนั้น ธรรมะของพระศาสดาจำต้องมี เพื่อมาโปรดสัตว์ทั้งหลายที่ไม่มีความสามารถดังเช่นพระพุทธเจ้าทั้งหลาย ทว่า แท้แล้วสมมุติธรรมทั้งหลายก็ล้วนเป็นดั่งนิ้วที่ชี้ดวงจันทร์ สำหรับผู้ที่มีกำลังในการตรัสรู้ทั้งสิ้น เช่นนี้ จึ ง กล่าวได้ว่าสมมุติธรรมทั้งหลายล้วนเป็นดั่งนิ้วที่ชี้ดวงจันทร์ ทว่า สำหรับสาวกยานแล้วไม่อาจตรัสรู้เองได้ จำต้องอาศัยพระธรรมจากพระศาสดา จึ ง พอจะบรรลุได้ ๒ ทุกคนมีศักยภาพในการบรรลุพุทธะ?